Ellen Tromp1, Meindert Van1, Mark Niesten1
1 Deltares, Delft, Nederland
ABSTRACT
De komende decennia versterken de waterschappen en gebiedspartners op veel plekken in Nederland de waterkeringen. Hoe zorgen we er met elkaar voor dat we de juiste afwegingen maken en over 10-20 jaar geen spijt hebben van deze investeringen. Een relevante vraag, zeker gezien de complexe maatschappelijke ontwikkelingen en ruimtelijke opgaven (klimaatadaptatie, woningbouwopgave, natuurontwikkeling, energie- en landbouwtransitie). Ook zal de huidige samenleving, qua normen en waarden, veranderen. Dit vraagt om inzicht in de toekomstige maatschappij: welke waarden vinden we dan belangrijk en kunnen we daar op voorsorteren.
Daarom ontwikkelen we, met de sector, het concept ‘Waterveiligheidslandschappen’. Het principe is om maatschappelijke meerwaarde te creëren met bevordering of tenminste gelijkblijvende waterveiligheid, gegeven de (toekomstige) ruimtelijke en maatschappelijke ontwikkelingen. De benodigde kennisontwikkeling vindt plaats via concrete praktijkcases. Het concept ‘Waterveiligheidslandschappen’ geeft het perspectief om Nederland tot na 2100 veilig te houden tegen maatschappelijk aanvaardbare kosten en met maatschappelijk draagvlak nu én in de toekomst.
KERNWOORDEN: Waterveiligheid, waterkeringen, Hoogwaterbeschermingsprogramma, ruimtelijke opgaven, Waterveiligheidslandschappen.
INTRODUCTIE
In 2017 zijn de maximaal toelaatbare overstromingskansen, waaraan al onze primaire waterkeringen in 2050 moeten voldoen, in de wet vastgelegd. Deze normen voor overstromingskansen zijn afgeleid van een toelaatbaar overstromingsrisico, gedifferentieerd naar de diverse gebieden in Nederland. Zowel individueel risico op slachtoffers als economische schade zijn in de hoogte van de norm gewogen. Deze benadering biedt mogelijkheden in het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) om met lokaal maatwerk het vereiste beschermings-niveau voor inwoners en economie te halen. Toch zien we op termijn knelpunten ontstaan. De Nederlandse delta zal de effecten van klimaatverandering gaan voelen; in de stijgende zeespiegel, in de veranderende afvoeren en waterstanden van de rivieren én in de gevolgen van extreem weer. Daarnaast hebben we te maken met bodemdaling en veranderende bodemligging van onze rivieren waardoor de kwetsbaarheid van onze delta, ook zonder verdere economische of bevolkingsgroei, in de loop van de tijd toeneemt. De sterke nadruk op preventie leidt in de huidige benadering van het toelaatbare overstromingsrisico tot steeds grotere afmetingen van onze waterkeringen. Deze ruimteclaim zal steeds vaker conflicteren met andere maatschappelijke belangen, waardoor het draagvlak voor het waterveiligheidsbeleid kan afnemen. Immers, de maatschappij neigt ernaar om het belang van waterveiligheid vooral te zien nadat zich een calamiteit heeft voorgedaan. Indien investeringen in waterveiligheid tevens andere maatschappelijke waarden creëren wordt elke dag de waarde van deze investeringen zichtbaar en beleefbaar. Naast de waterveiligheidsopgave staat Nederland voor grote ruimtelijke transities en opgaven, zoals de energietransitie en klimaatadaptatie, of op bijvoorbeeld het gebied van woningbouw, circulaire landbouw en natuurontwikkeling. Komende decennia worden veel middelen en energie gestoken in deze ruimtelijke ontwikkelingen, die, indien slim ontworpen, ook meteen een bijdrage kunnen leveren aan waterveiligheid.
Daarnaast zijn er grenzen aan de oprekbaarheid van de bestaande oplossingen. Als we de combinatie zoeken van wateropgaven met de ruimtelijke transities, vraagt dit om een integrale, gebiedsgerichte oplossing, waarbij landgebruiksfuncties afgestemd worden op de fysieke ondergrond. Tevens zal de samenleving zoals we die nu kennen veranderen. Daarom moeten we voor de juiste ontwerp en inrichtingskeuzes nu al nadenken over de hoe de maatschappij en ons land er in de toekomst uitziet. Welke waarden zijn nu belangrijk, hoe ontwikkelen de trends in die waarden en welke vinden we op termijn belangrijk? En vervolgens: hoe kunnen we daar nu op voorsorteren en op anticiperen? We zouden moeten toewerken naar een veerkrachtig systeem,
zoals ook beschreven staat in de waterveiligheidspiramide (zie Figuur 1). Met het concept Waterveiligheidslandschappen wordt een perspectief geboden om tegen maatschappelijk aanvaardbare kosten en ruimtegebruik het beoogde beschermingsniveau ook op termijn te blijven realiseren.
WATERVEILIGHEIDSLANDSCHAPPEN: HET CONCEPT
Bij waterveiligheidslandschappen staat de waarde van het gebied centraal. De verschillende maatschappelijke opgaven worden gebruikt om deze waarden te realiseren. Waterveiligheid is daarbij één van deze waarden. Door de maatschappelijke waarde van het landschap centraal te zetten kan aangehaakt worden op, en gebruikt gemaakt van, andere ruimtelijke en maatschappelijke ontwikkelingen die komende jaren en decennia de agenda’s gaan bepalen. Adaptatiepaden worden vertaald in transitie- en transformatiepaden voor een toekomstig landschap. Het concept is een gebiedsoplossing waarin alle aspecten die bijdragen aan waterveiligheid ruimtelijk zijn ingevuld, voor zover ze leiden tot een beheersbaardere gevolgschade bij overstromingen en dus tot een veerkrachtiger systeem.
Met dit concept stijgen we op en proberen we los te komen van het huidige denken in overstromingskansen en het garanderen van waterveiligheid. De aanpak is niet gericht op het blijven optimaliseren van bestaande oplossingsconcepten gericht op de eerste preventieve laag van het waterveiligheidsbeleid, maar probeert juist vanuit een scherp beeld van de toekomstige gewenste samenleving weer af te dalen naar concrete maatregelen die we nú kunnen nemen om die gewenste toekomst te bereiken. Het vernieuwende in deze aanpak omvat juist om vanuit een toekomstige context concrete (en gekwantificeerde) bouwstenen ontwikkelen voor de middel- en lange termijn situatie. Hiermee stijgen we naar de top van de eerder genoemde waterveiligheids-piramide waarin we voorbereid zijn om te gaan met onvoorziene veranderingen.
DE AANPAK
In de aanpak om het toekomstbeeld goed te definiëren, wordt eerst de huidige samenleving in beeld gebracht vanuit drie niveaus, te weten:
- Productniveau, elementen die waterveiligheid garanderen en welke effecten dit teweegbrengt.
- Interactieniveau, de relatie tussen deze elementen en de mens de belangen van de eindgebruikers vaststellen.
- Contextniveau, systeemdenken vanuit zowel het fysieke, maar ook vanuit het socio-economische systeem.
Het huidige contextniveau wordt vervolgens vertaald naar een toekomstige samenlevingscontext. Daarna wordt de analyse andersom terug gedaan: van toekomstige samenlevingscontext naar een toekomstig interactieniveau en dan naar de toekomstige productniveau.
Deze analyse gaat dus niet van een huidig product (waterveiligheid) direct naar een toekomstig product, en daarmee een extrapolatie vanuit het heden, maar loopt via de gewenste context voor de toekomstige samenleving. Deze aanpak staat ook bekend als de Reframing methode (zie Figuur 2).
Hierna volgt de ontwerp- en inrichtingsstap om zo vanuit de waardecreatie voor de toekomstige samenleving te ontwerpen voor de opgaven die nu ingrijpen en ruimte vereisen. Middels deze aanpak bouwen we tools die aansluiten op het bestaande ontwerpinstrumentarium, maar verbreden naar de volgende generatie instrumenten voor waterveiligheid. De tools liggen op elk gebied die ook een inrichting of ruimtevraag heeft. Vanuit waterveiligheid benaderd, zijn dat de vier faalpadcomponenten: belasting, waterkering, blootstelling en kwetsbaarheid. Vanuit de ontwerpaanpak werken we samen vanuit gezamenlijk belang en het creëren van (toekomstige) maatschappelijke waarde en invulling van de grote opgaven.
In figuur 3 is schematisch weergegeven dat elk van de vier faalpadcomponenten van een waterveiligheidslandschap ruimtelijke bouwstenen bevatten. Hierbij kan gedacht worden aan by-passes en nature-based solutions (belasting), taaie en overstroombare dijken (waterkering), buffergebieden en wetlands (blootstelling) of klimaatrobuust bouwen en drijvende oplossingen (kwetsbaarheid), of aan nog nieuw te ontwikkelen bouwstenen. Deze bouwstenen (of waterveiligheidsmaatregelen) kunnen ingezet om het overstromingsrisico van een gebied te verkleinen. Verschillende landschapstypen lenen zich vanwege hun specifieke eigenschappen in meer of mindere maten voor een bouwstenen. Dit leidt ertoe dat er waterveiligheidslandschaps-typologieën ontstaan met een eigen set aan bruikbare bouwstenen om het overstromingsrisico te verlagen.
Gedurende de ontwikkeling van het concept en de waterveiligheidslandschaps-typologieën werken we eveneens aan de (kennis)vragen die er zijn rondom (1) fysica (hoe werkt een waterveiligheidslandschap), (2) ontwerp (hoe ontwerp je een waterveiligheidslandschap) en (3) het daarbijhorende ontwerpproces (hoe maak je een integraal ontwerp met de blik op de toekomstige samenleving en hoe betrek je daar de relevante stakeholders in dusdanig dat de voordelen worden behaald in plaats van trade-offs.
CONCLUSIES EN VERVOLGSTAPPEN
Op dit moment werken we het concept Waterveiligheidslandschappen verder uit langs twee sporen. Het 1e spoor richt zich op een nationale schaal, waarin we samen met Rijkswaterstaat WVL, Ministerie van IenW en HWBP de vertaling maken van de toekomstige context naar verschillende typologieën van waterveiligheidslandschappen. Deze typologieën zullen logischerwijs uit verschillende bouwstenen bestaan, aangezien per specifiek gebied andere afwegingen en waarden belangrijker zijn. Het tweede spoor focust zich op de toepassing en ontwikkeling van instrumenten in casusgebieden en daarbinnen richten we ons op een regionaal schaalniveau. We werken binnen diverse regionale cases samen met ondermeer provincies en waterschappen om de meerwaarde en lokale toepassingen verder uit te werken. Dit sluit ook aan om transitie en transformatiepaden te ontwikkelen met daarin concrete handelingsperspectieven voor de toekomst.
Denkt u dat Waterveiligheidslandschappen van u voor waarde kunnen zijn? Of heeft u interesse om samen met ons op te trekken in de uitwerking van dit concept in uw regio? Neem dan contact met ons op via www.waterveiligheidslandschappen.nl.
BRONVERMELDING
- Deltares, (2021), Waterveiligheidslandschappen: concept in ontwikkeling langs twee sporen
- Deltares, (2016), Visie op Waterveiligheid
- Reframing Studio (2021), Reframing methode, https://www.reframingstudio.com/reframing-method , gebaseerd op Vision in Product design (ViP), nader beschreven in Hekkert & Van Dijk (2011) Vision in Design, a guidebook for innovators. Amsterdam: BIS publishers.
